Czy gotówka powinna zostać w obiegu? Czym grozi jej brak?

Przeczytaj także: Płatności bezgotówkowe: wolimy płacić telefonem czy gotówką?

Sformułowane w XVI wieku tzw. prawo Kopernika-Grishama mówiące o tym, że gorszy pieniądz wypiera z obiegu lepszy nie zdezaktualizowało się mimo tego, że przecież już od dawna nie bije się monet kruszcowych, których prawo to pierwotnie dotyczyło, a po wprowadzeniu systemu z Bretton Woods porzucono w świecie monetarnym parytet złota.

Niespodziewanie jednak, wybitny polski astronom i wcale nie gorszy ekonomista Mikołaj Kopernik odkrył na tyle uniwersalną zależność, że pasuje ona także do realiów XXI wieku.

Dość powiedzieć, że w roku kopernikańskim, jaki właśnie obchodzimy, Polska jest w ścisłej czołówce krajów, których obywatele wybierają formę transakcji bezgotówkowych od tych realizowanych w formie tradycyjnej. Pieniądz cyfrowy, pieniądz wirtualny, pieniądz, którego wydanie nie wiąże się z odczuwalnym fizycznie i mentalnie ubytkiem w kieszeni jest zdecydowanie chętniej wydawany niż banknot.

Badania, prowadzone nie tylko w Polsce dowodzą, że ludzie mają zdecydowanie większą skłonność do wydawania pieniędzy, gdy zapłaty realizują w formie bezgotówkowej. Ta tendencja, oparta na prawie Kopernika-Grishama przy jednoczesnym administracyjnym ograniczaniu możliwości transakcyjnych realizowanych gotówkowo, powinna skłonić polskie środowisko ekonomistów i polityków do podjęcia głośnej i uczciwej dyskusji o wszystkich skutkach wyeliminowania obrotu gotówkowego, bo ewidentnie widać, że właśnie do takiego celu – intencjonalnie lub instynktownie – zmierzamy.

Zalety i zagrożenia

Zalety obiegu bezgotówkowego są powszechnie znane. To przede wszystkim wygoda, brak konieczności posiadania przy sobie portfela, brak narażania się na tradycyjne formy kradzieży, szybkość przy większych transakcjach polegająca na braku konieczności żmudnego przeliczania banknotów, eliminacja ryzyka wynikającego z podrabiania pieniędzy przez fałszerzy. Nikogo, kto używa regularnie karty płatniczej, telefonu czy kodu BLIK do płacenia za zakupy nie trzeba przekonywać o większej użyteczności takich rozwiązań od płacenia gotówką.

Natomiast warto stawiać pytania, czy nadal nic nie zmieniłoby się we wspomnianym systemie, gdyby całkowicie znieść gotówkową alternatywę. O ile bowiem obrót bezgotówkowy przyciąga swoimi zaletami w sytuacji gdy stanowi świadomy wybór i jest po prostu jedną z możliwości realizowania płatności, o tyle sytuacja zmieniłaby się diametralnie, gdy zostałby on jedynym możliwym systemem obrotu pieniądzem bez tradycyjnej alternatywy.

Warto zatem, po przypomnieniu zalet, rozpatrzyć wady sytuacji, w której gotówka zostałaby całkowicie wyeliminowana z obiegu.

Pierwszym, narzucającym się zagrożeniem jest utrata dostępu do środków pieniężnych w przypadku awarii technicznych, cyberataków lub problemów z infrastrukturą cyfrową. W przypadku zależności od płatności cyfrowych, awarie systemów płatniczych lub ataki cybernetyczne mogą prowadzić do utraty dostępu do środków na koncie, co może być szczególnie problematyczne w sytuacjach awaryjnych lub kryzysowych.

O tym, że nie są to czcze zagrożenia świadczy chociażby powołanie w styczniu 2022 roku nowej jednostki policji – Centralnego Biura Zwalczania Cyberprzestępczości. Jeśli bowiem przenosimy swoje pieniądze do wirtualnego świata, to przenoszą się tam za nami także złodzieje, o czym boleśnie przekonała się już niejedna ofiara ataku cyberprzestępców znajdując swoje konto oczyszczone z pieniędzy.

Kolejnym zagrożeniem, wiążącym się eliminacją obrotu gotówkowego, jest możliwość wykluczenia niektórych grup społecznych z dostępu do usług finansowych. Osoby starsze, ludzie o niskich dochodach, niepełnosprawni czy osoby mieszkające w obszarach o słabym dostępie do Internetu, mogą napotykać trudności w korzystaniu z pieniądza cyfrowego. Brak dostępu do tradycyjnych form płatności, takich jak gotówka, może prowadzić do wykluczenia tych osób z podstawowych usług finansowych oraz utrudniać im uczestnictwo w kreowaniu życia gospodarczego.

Dodatkowo warto również zwrócić uwagę na potencjalne skutki społeczne związane z odejściem od gotówki. Korzystanie z pieniądza cyfrowego może prowadzić do zanikania tradycyjnych miejsc pracy związanych z obsługą gotówki, takich jak kasjerzy czy operatorzy bankomatów, co może prowadzić do wzrostu bezrobocia i nierówności społecznych. Ponadto, dla niektórych osób korzystanie z gotówki ma ważne znaczenie kulturowe lub emocjonalne, a jej eliminacja może prowadzić do poczucia utraty tożsamości czy kontroli nad swoimi finansami.

Jednym z głównych zagrożeń jest także utrata prywatności. W przypadku korzystania z pieniądza cyfrowego, wszelkie transakcje są rejestrowane i monitorowane przez banki, instytucje finansowe lub inne podmioty odpowiedzialne za przetwarzanie płatności. Może to prowadzić do potencjalnego naruszenia prywatności osób, które korzystają z takiego systemu płatności. Istnieje również ryzyko, że dane finansowe i osobiste mogą zostać wykorzystane w celach nieautoryzowanych, takich jak kradzież tożsamości lub przestępstwa związane z oszustwami finansowymi.

Kolejnym, często niedostrzegalnym zagrożeniem jest ryzyko dla uczciwej konkurencji i wyhamowanie innowacyjności, co może spowodować ekskluzywna kontrola nad cyfrowym pieniądzem przez duże korporacje. Gdy jedna lub kilka korporacji kontrolują większość rynku cyfrowego pieniądza, może to prowadzić do monopolu, ograniczania wyboru konsumentów i hamowania innowacji.
Przykładem z historii może być przypadek firm technologicznych, które stają się dominującymi graczami na rynku finansowym, oferując swoje własne cyfrowe waluty i systemy płatności. Takie sytuacje mogą zmniejszać konkurencję i prowadzić do koncentracji władzy w rękach nielicznych podmiotów.

Wreszcie warto podkreślić, że odczucia ludzi wobec pieniądza są silnie związane z jego fizyczną obecnością. Gotówka jest namacalnym wyrazem wartości, a także symbolem suwerenności i niezależności finansowej. Odejście od gotówki może prowadzić do utraty tej symbolicznej wartości, co może wpłynąć na poczucie bezpieczeństwa finansowego i stabilności ekonomicznej.

Wszystkie powyższe zagrożenia i wady nie są efektem rozważań czysto hipotetycznych, ale wynikiem oceny konkretnych zdarzeń i sytuacji które dzieją się nieustannie. Począwszy od prozaicznej awarii terminala płatniczego i tym samym utraty możliwości zaopatrzenia się w dobra pierwszej potrzeby po wpływ na życie społeczne i osiągnięcie nieznanej dotąd w dziejach kontroli nad obywatelami.

Bez dostępu do własnych pieniędzy

Najbardziej spektakularny przykład „możliwości” jaką daje pieniądz cyfrowy rządzącym w odbieraniu wolności jednostkom było wyłączenie dostępu do kont protestującym kierowcom ciężarówek w Kanadzie w lutym 2022 roku. Rząd, który nie potrafił poradzić sobie z protestami przeciwników regulacji dotyczących sektora transportu drogowego wymógł na jednej z największych firm obsługujących transakcje cyfrowe wyłączenie dostępu do systemu protestującym kierowcom. To zdarzenie wywołało kontrowersje i podniosło pytania dotyczące używania pieniądza cyfrowego do ograniczania dostępu do usług finansowych dla określonych grup społecznych lub protestujących. Przeciwnicy takiego działania argumentują, że może to być forma cenzury finansowej, która ogranicza wolność wyrażania opinii i prawo do protestu.

W tym przypadku kierowcy ciężarówek, którzy protestowali przeciwko rządowym regulacjom, zostali wykluczeni z możliwości korzystania z cyfrowych płatności, co w praktyce niemal uniemożliwiło im normalne funkcjonowanie. Jest to przykład, który pokazuje, że korzystanie z pieniądza cyfrowego może być związane z potencjalnymi zagrożeniami, takimi jak kontrola dostępu do usług finansowych przez prywatne firmy czy rządy, co może wpłynąć na wolność jednostki i prawo do wyrażania opinii.

Warto zawsze przypominać, że konta, do których dostęp utracili kierowcy w Kanadzie były ich prywatnymi rachunkami bankowymi, na których gromadzili zarabiane dzięki swojej własnej pracy środki finansowe.

Czy państwo ma w tym prawdziwy interes?

Czy jednak eliminacja obrotu gotówkowego to zagrożenie tylko dla prywatnych podmiotów biznesowych i obywateli? Czy na pewno byłaby ona korzystna dla Polski i dla polskiej administracji? Czy nie niesie ona ze sobą żadnych zagrożeń dla polskiej suwerenności? Czy możliwość uzyskania pełnej kontroli nad finansami obywatela to nie ten sam casus, który w większej skali umożliwi uzyskanie kontroli nad finansami państwa przez podmiot zewnętrzny?

Historia pieniądza na ziemiach polskich jest bogata i sięga czasów przedpiastowskich. Początkowo w Polsce, jak wszędzie, stosowano formy prostej wymiany barterowej. W późniejszym okresie, zwłaszcza w średniowieczu, zaczęły pojawiać się monety importowane z innych krajów, takie jak denary czy grosze. Jednak pierwsze polskie monety, zwane denarami praskimi, pojawiły się w XIII wieku za czasów panowania księcia Przemysła I.

Następnie, w XIV i XV wieku, Polska wydawała własne monety, takie jak grosze praskie, czy praskie grosze królewskie. W XVI wieku, za panowania Zygmunta Starego, wprowadzono złote monety, tzw. złotówki, które stały się popularną formą płatności na ziemiach polskich i były używane w handlu zarówno wewnętrznym, jak i międzynarodowym. W XVII wieku, za panowania Jana III Sobieskiego, wprowadzono tzw. talar srebrny, znany jako talar polski lub talerz, który stał się jednym z najważniejszych pieniędzy handlowych na ziemiach polskich i był szeroko stosowany w Europie. W XVIII wieku, za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego, wprowadzono tzw. dukaty polskie, czyli złote monety, które były popularne jako forma płatności w handlu międzynarodowym. W XIX i XX wieku rozerwana przez zaborców Polska nie miała własnej waluty. Dopiero po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, Polska wprowadziła własną walutę - Złoty Polski, który jest z nami do dziś.