Upadłość konsumencka z majątkiem i bez majątku - różnice i podobieństwa

Przeczytaj także: Upadłość konsumencka i jej konsekwencje dla współmałżonka

Warto bowiem podkreślić, że posiadanie bądź nieposiadanie majątku w momencie ogłaszania upadłości konsumenckiej wpływa nie tylko na przebieg procedury, ale również na zakres odpowiedzialności dłużnika, sposób zaspokojenia wierzycieli czy możliwość uzyskania umorzenia zobowiązań. Zrozumienie tych różnic i podobieństw może okazać się kluczowe dla osób, które znajdują się w trudnym położeniu finansowym. Upadłość konsumencka, mimo że skierowana jest wyłącznie do osób nieprowadzących działalności gospodarczej, wymaga starannego przygotowania, a także znajomości przepisów i praktyki orzeczniczej.

W dalszej części artykułu przedstawione zostaną: podstawy prawne, pojęcie niewypłacalności, omówienie upadłości konsumenckiej z majątkiem i bez majątku, a także szczegółowe różnice i podobieństwa między obiema formami. Dodatkowo wskażemy najważniejsze artykuły Prawa upadłościowego oraz innych aktów prawnych, które stanowią fundament przy realizacji procedury upadłościowej. Omówimy również sytuacje, w których to sąd jest zobowiązany wziąć pod uwagę stan faktyczny, w tym ewentualne przesłanki humanitarne, przy orzekaniu o planie spłaty czy całkowitym umorzeniu zobowiązań.

Podstawa prawna i definicje

Upadłość konsumencka w polskim porządku prawnym uregulowana jest przede wszystkim w Prawie upadłościowym (t.j. Dz.U. z 2025 r., poz. XXX) – dalej jako „Pr.up.”. Kluczowe znaczenie mają tu przepisy art. 491(1) i n. Pr.up., które wprowadzają specjalną procedurę dla osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej. Prawo upadłościowe przewiduje także liczne odesłania do innych ustaw, m.in. Kodeksu postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2025 r., poz. XXX) – dalej jako „K.p.c.” – w zakresie postępowania egzekucyjnego oraz wyłączenia przedmiotów spod egzekucji (art. 829 i n. K.p.c.).

Art. 11 ust. 1 Pr.up. definiuje niewypłacalność jako stan, w którym dłużnik nie jest w stanie wykonywać swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. W przypadku upadłości konsumenckiej, zgodnie z art. 491(1) Pr.up., wystarczające jest wykazanie, iż taka niewypłacalność istnieje co najmniej od trzech miesięcy. Po zmianach prawnych w 2020 roku i kolejnych nowelizacjach aż do 2025 roku, nie jest już konieczne szczegółowe udowadnianie, że dłużnik doprowadził do niewypłacalności niezawinionie. Istotne jest jednak, by sąd mógł zweryfikować rzeczywisty stan faktyczny i rozstrzygnąć, czy upadłość jest narzędziem adekwatnym w danej sytuacji.

Wszelkie przepisy odnoszące się do tzw. upadłości konsumenckiej przewidują pewne odrębności proceduralne w porównaniu z klasyczną upadłością przedsiębiorcy. Celem ustawodawcy jest tu stworzenie mechanizmu oddłużenia dla osób fizycznych, które popadły w tarapaty finansowe. Wyróżnić możemy m.in. postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości (art. 491(2)–491(5) Pr.up.) oraz dalsze etapy takie jak likwidacja majątku czy ustalenie planu spłaty (art. 491(13)–491(15) Pr.up.).

Jedną z najbardziej istotnych definicji na gruncie upadłości konsumenckiej jest „majątek dłużnika”. Obejmuje on wszelkie aktywa, którymi dłużnik dysponuje w momencie ogłaszania upadłości. Istotne jest ustalenie, czy dłużnik posiada jakiekolwiek składniki majątku, które mogą zostać spieniężone na rzecz wierzycieli. Niekiedy niektóre składniki (np. przedmioty codziennego użytku) wyłączone są spod egzekucji na podstawie art. 829 K.p.c.. Ogólna zasada w postępowaniu upadłościowym to jednak likwidacja wszystkich składników majątku, które nie są wyłączone przepisami szczególnymi.

Upadłość konsumencka z majątkiem

Istota upadłości konsumenckiej z majątkiem polega na tym, że w chwili składania wniosku o ogłoszenie upadłości dłużnik posiada aktywa mogące zostać wykorzystane do zaspokojenia roszczeń wierzycieli. Mogą to być np. nieruchomości (mieszkanie, dom, działka), ruchomości o większej wartości (samochód, maszyny, urządzenia elektroniczne), a także lokaty bankowe, udziały w spółkach czy inne prawa majątkowe.

Po ogłoszeniu upadłości syndyk masy upadłościowej przystępuje do sporządzenia inwentarza i oszacowania wartości majątku. Kluczowe jest rzetelne ujawnienie wszystkich posiadanych składników oraz współpraca z syndykiem. Zgodnie z art. 491(7) ust. 1 Pr.up., sąd może wziąć pod uwagę zachowanie dłużnika przy ujawnianiu majątku. Jeżeli okaże się, że dłużnik zataił część składników, sąd może oddalić wniosek lub unieważnić upadłość.

Kolejnym krokiem jest likwidacja masy upadłościowej, czyli sprzedaż składników majątkowych wchodzących w skład masy. Pozyskane w ten sposób środki są proporcjonalnie dzielone pomiędzy wierzycieli, którzy zgłaszają swoje roszczenia. Lista wierzytelności sporządzana jest przez syndyka. Artykuły 342 i 343 Pr.up. regulują hierarchię zaspokajania wierzycieli, choć w postępowaniu konsumenckim część przepisów stosuje się odpowiednio.

Z punktu widzenia dłużnika istotne jest, że po zakończeniu likwidacji majątku i częściowym zaspokojeniu wierzycieli, sąd ustala plan spłaty (jeśli istnieje taka konieczność). Bywa, że jeśli udział wierzycieli w spłacie jest znaczny, okres planu spłaty bywa krótszy lub mniej obciążający. Jednak wszystko zależy od konkretnego stanu faktycznego i decyzji sądu.

Upadłość konsumencka bez majątku

Upadłość konsumencka bez majątku dotyczy sytuacji, w której dłużnik nie posiada żadnych aktywów lub posiada jedynie składniki majątku niewystarczające do zaspokojenia wierzycieli. W takim przypadku proces likwidacji masy upadłościowej jest znacznie uproszczony lub w praktyce nie zachodzi, bo nie ma realnych składników do sprzedaży.

Po ogłoszeniu upadłości sąd skupia się na ustaleniu, czy dłużnik ma jakiekolwiek dochody oraz czy możliwe jest ustalenie planu spłaty. Jeżeli dłużnik nie uzyskuje żadnych dochodów lub dochody są na tyle niskie, że nie wystarczają na pokrycie kosztów utrzymania, sąd może umorzyć zobowiązania w całości (art. 491(15) Pr.up.). Jest to często określane mianem „humanitarnego” podejścia do dłużnika, który nie ma szans na poprawę swojej sytuacji finansowej w rozsądnym horyzoncie czasowym.

Upadłość bez majątku bywa nazywana „ostatnią deską ratunku” dla osób trwale wykluczonych z rynku pracy, zadłużonych w wielu instytucjach finansowych, często dotkniętych chorobą lub innymi trudnościami życiowymi. Sąd bada jednak, czy dłużnik mógł wpłynąć na poprawę swojej sytuacji i czy brak majątku wynika z przyczyn obiektywnych, a nie np. z ukrycia aktywów.

Różnice między upadłością z majątkiem a bez majątku

1. Proces likwidacji
   • W upadłości z majątkiem kluczowym elementem jest likwidacja masy upadłościowej. W upadłości bez majątku nie występuje realna likwidacja, bo brak wartościowych składników do sprzedaży.
2. Wysokość i kształt planu spłaty
   • Posiadanie majątku pozwala na pewne zaspokojenie wierzycieli już na etapie likwidacji, co bywa korzystne dla dłużnika (może skrócić plan spłaty). W upadłości bez majątku cały ciężar spłaty opiera się na potencjalnych, przyszłych dochodach dłużnika.
3. Czas trwania procedury
   • Sprzedaż aktywów w upadłości z majątkiem może wydłużyć procedurę, ale w efekcie możliwe jest szybsze zakończenie planu spłaty. W upadłości bez majątku czasami szybciej dochodzi do ustalenia braku możliwości spłaty, ale plan spłaty (o ile jest wprowadzony) trwa zwykle dłużej.
4. Stopień zaspokojenia wierzycieli
   • Dłużnik z majątkiem ma wyższe szanse na pokrycie części długów. Bez majątku wierzyciele najczęściej nie uzyskują nic lub uzyskują bardzo niewielką część należności.
5. Ryzyko oddalenia wniosku
   • Przy upadłości z majątkiem niezbędne jest rzetelne ujawnienie wszystkich składników, by uniknąć zarzutu zatajenia. W upadłości bez majątku kluczowe jest natomiast wykazanie, że brak aktywów nie wynika z celowego działania dłużnika.
6. Ocena moralna i społeczna
   • Choć formalnie nie ma rozróżnienia w przepisach, w orzecznictwie zdarzają się sytuacje, w których dłużnicy wykazujący gotowość do likwidacji swojego majątku postrzegani są korzystniej.

Podobieństwa między upadłością z majątkiem a bez majątku

1. Cel postępowania
   • W obu przypadkach nadrzędnym celem jest oddłużenie i umożliwienie dłużnikowi „nowego startu”.
2. Wymogi formalne
   • Zarówno przy upadłości z majątkiem, jak i bez niego, dłużnik składa wniosek w sądzie rejonowym (wydział gospodarczy ds. upadłościowych), dołączając listę wierzycieli i uzasadnienie niewypłacalności.
3. Plan spłaty
   • W obu procedurach możliwe jest ustalenie planu spłaty na okres maksymalnie do 7 lat (art. 491(15) Pr.up.). Przy braku możliwości spłaty choćby części długu, sąd może zobowiązania umorzyć w całości.
4. Wpływ na historię kredytową
   • Ogłoszenie upadłości konsumenckiej zawsze negatywnie oddziałuje na zdolność kredytową dłużnika. Informacje o upadłości trafiają do rejestrów.
5. Podstawowa procedura
   • W obu typach upadłości dłużnik podlega nadzorowi sądu i syndyka. Etapy postępowania obejmują ogłoszenie upadłości, weryfikację masy majątkowej (o ile istnieje) i ustalenie dalszych kroków w zakresie spłaty lub umorzenia długu.

Uwarunkowania humanitarne i umorzenie zobowiązań

Prawo upadłościowe (art. 491(15) Pr.up.) przewiduje możliwość całkowitego umorzenia zobowiązań, jeśli dłużnik nie jest w stanie spłacać żadnych rat. Takie rozwiązanie stosowane jest w oparciu o przesłanki humanitarne, np. poważną chorobę, niepełnosprawność czy konieczność sprawowania opieki nad osobą bliską. Wówczas sąd może odstąpić od ustalania planu spłaty w całości lub częściowo.

Zarówno w upadłości z majątkiem, jak i bez majątku, zastosowanie tej instytucji prowadzi do takich samych konsekwencji: dłużnik nie musi już nic płacić wierzycielom, a jego długi zostają definitywnie umorzone. Oczywiście, w przypadku posiadania majątku wcześniej dochodzi do jego likwidacji, ale jeśli to nie wystarcza na pokrycie wierzytelności lub dłużnik nie dysponuje dochodami, reszta może zostać umorzona.

Wpływ upadłości na długi w UE

Na mocy rozporządzenia UE nr 2015/848 postępowanie upadłościowe w jednym państwie członkowskim wywołuje skutki we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Z perspektywy dłużnika oznacza to, że jeśli ma on zadłużenia w innych państwach członkowskich, upadłość ogłoszona w Polsce rozciąga się również na te zobowiązania (z uwzględnieniem przepisów proceduralnych państwa, w którym toczy się postępowanie).

Najczęściej do polskiego sądu trafiają sprawy osób, które mają zobowiązania w Niemczech, Wielkiej Brytanii (w zakresie, w jakim przepisy unijne obowiązują w kontekście post-brexitowych uregulowań), czy we Włoszech. Kluczowe znaczenie ma ustalenie, czy centrum interesów życiowych dłużnika faktycznie znajduje się w Polsce.