Upadłość konsumencka i jej konsekwencje dla współmałżonka

Przeczytaj także: Upadłość konsumencka z majątkiem i bez majątku - różnice i podobieństwa

1. Wspólność majątkowa a masa upadłości

Zgodnie z polskim prawem, jeżeli małżonkowie nie ustanowili rozdzielności majątkowej (tzw. intercyzy), obowiązuje ich wspólność ustawowa¹. W praktyce oznacza to, że większość aktywów nabytych w trakcie trwania małżeństwa należy do majątku wspólnego. Po ogłoszeniu upadłości konsumenckiej przez jednego z małżonków:

• Wspólność majątkowa ustaje z dniem ogłoszenia upadłości, co wynika z art. 124 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe².
• Majątek wspólny wchodzi co do zasady do masy upadłości, jednak drugi małżonek ma prawo do dochodzenia rozliczenia udziału przysługującego mu w majątku wspólnym (np. połowy wartości nieruchomości).

Syndyk zarządzający masą upadłościową spienięża składniki wspólnego majątku, a otrzymane środki przeznacza na zaspokojenie wierzycieli. Drugi małżonek może zgłosić roszczenie o wypłatę wartości swojego udziału, jednak często w praktyce bywa ono zaspokajane dopiero po rozdysponowaniu środków na pokrycie kosztów i zobowiązań względem wierzycieli.

2. Odpowiedzialność za długi i wspólne zobowiązania kredytowe

• Samodzielnie zaciągnięte zobowiązania jednego małżonka:
  Jeśli dłużnik zaciągał kredyty czy pożyczki we własnym imieniu, to odpowiada za nie wyłącznie on, chyba że środki te były przeznaczane na bieżące potrzeby rodziny, a drugi małżonek wyraził na to zgodę (wówczas wierzyciele mogą kierować roszczenia do majątku wspólnego).
• Wspólne kredyty i poręczenia:
  W przypadku, gdy oboje małżonkowie są kredytobiorcami lub gdy jedno z nich solidarnie poręczyło dług drugiego, upadłość jednego małżonka nie zwalnia automatycznie współmałżonka z odpowiedzialności. Ten drugi pozostaje dłużnikiem w zakresie, w jakim odpowiada solidarnie wobec banku lub innej instytucji finansowej.

3. Sytuacja majątkowa drugiego małżonka po ogłoszeniu upadłości

Z dniem ogłoszenia upadłości powstaje przymusowa rozdzielność majątkowa³, która powoduje, że w skład masy upadłości wchodzi majątek dotychczas pozostający we wspólnocie ustawowej. Drugi małżonek:

• Zachowuje składniki majątku osobistego, np. te nabyte przed ślubem, odziedziczone lub otrzymane w darowiźnie.
• Może mieć utrudnione korzystanie z majątku wspólnego (np. nieruchomości czy samochodu), jeśli syndyk zdecyduje o sprzedaży tych składników.
• Nie staje się automatycznie współdłużnikiem, o ile nie podpisywał umów kredytowych ani nie poręczał. Jednak utrata wspólnego dorobku bywa bardzo dotkliwa, zwłaszcza gdy mieszkanie czy inny cenny składnik majątku stanowił podstawę bezpieczeństwa rodziny.

4. Plan spłaty i jego konsekwencje

Gdy sąd ogłasza upadłość konsumencką, po likwidacji ewentualnego majątku wspólnego syndyk i sąd ustalają, czy dłużnik posiada dochody, które można przeznaczyć na raty spłaty wierzycieli. Jeśli tak, zostaje opracowany plan spłaty na okres maksymalnie 7 lat⁴. Dochody drugiego małżonka nie są jednak wprost włączane do takiego planu, chyba że jest on współdłużnikiem.

W praktyce może się jednak zdarzyć, że ogólna sytuacja finansowa rodziny ulega pogorszeniu – część dochodów upadłego małżonka trafia do wierzycieli, co obniża budżet domowy. Drugi małżonek bywa zmuszony zwiększyć swój wkład w utrzymanie gospodarstwa domowego.

5. Jak zabezpieczyć interesy drugiego małżonka?

• Umowa majątkowa małżeńska (intercyza):
  Zawarcie rozdzielności majątkowej przed powstaniem zadłużenia może chronić majątek drugiego małżonka, choć zawarcie jej po powstaniu długów może być kwestionowane przez wierzycieli jako czynność krzywdząca.
• Kontrola wspólnych zobowiązań:
  Małżonek, który nie chce odpowiadać za długi współmałżonka, powinien sprawdzać, na co przeznaczane są środki uzyskiwane ze wspólnego majątku i jakie zobowiązania zaciąga druga strona.
• Roszczenia o udział w majątku:
  Gdy małżonek-dłużnik ogłasza upadłość, drugi małżonek może zgłosić do masy upadłości roszczenie o wypłatę wartości swojego udziału. Jeśli syndyk sprzeda np. wspólną nieruchomość, żona lub mąż upadłego ma prawo otrzymać część kwoty (odpowiadającą teoretycznie połowie wartości).

6. Podsumowanie

Upadłość konsumencka jednego z małżonków niesie za sobą poważne skutki, głównie w zakresie wspólnego dorobku. Co do zasady, wspólność majątkowa ustaje z dniem ogłoszenia upadłości, a majątek wspólny w całości wchodzi do masy upadłości. Drugi małżonek może jednak zachować swój majątek osobisty oraz ubiegać się o rozliczenie wartości udziału w składnikach majątkowych. Jednocześnie, jeżeli wystąpiła solidarna odpowiedzialność za długi, drugi małżonek nie zostanie z nich automatycznie zwolniony.

W sytuacji, gdy przesłanki ogłoszenia upadłości już wystąpiły, korzystne może okazać się skonsultowanie z prawnikiem w celu ochrony majątku rodzinnego oraz ewentualnego przemyślenia ustalenia ustroju rozdzielności majątkowej. Każdorazowo warto przeanalizować także harmonogram i zasady spłaty długów, aby uniknąć sytuacji, w której drugi małżonek staje się ofiarą nieprawidłowych decyzji finansowych współmałżonka.

1. Art. 31–34 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (K.r.o.) – regulują powstawanie i zakres ustawowej wspólności majątkowej.
2. Art. 124 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe (t.j. Dz.U. z 2023 r., poz. 158 ze zm.) – stanowi, że z dniem ogłoszenia upadłości ustaje wspólność majątkowa między małżonkami.
3. Art. 52 § 1 K.r.o. – przewiduje możliwość ustanowienia rozdzielności majątkowej przez sąd, w sytuacjach uzasadnionych ważnymi powodami (m.in. rażące zadłużenie jednego z małżonków).
4. Art. 491(15) ustawy – Prawo upadłościowe – wskazuje maksymalny okres planu spłaty wierzycieli w upadłości konsumenckiej.

Bibliografia

• Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2023 r., poz. 1359 ze zm.).
• Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe (Dz.U. z 2023 r., poz. 158 ze zm.).
• J. Nowaczyk, Upadłość konsumencka w małżeństwie – skutki majątkowe, Wolters Kluwer, Warszawa 2021.
• A. Kołakowska, Wspólność majątkowa i jej ustanie na skutek upadłości jednego z małżonków, „Monitor Prawniczy” 2022/6, s. 45–52.